Aıaaýly ustazdarym  – akademık I.Qaraqulov, profesor K.Ótegenova,

                               Profesor Q.Makırov, profesor H.Myrzalıovadaı ‑

                             ǵulamalardy eske alyp, 100-jyldyqtaryna arnaımyn.

 UJDAN.

                                                          MUŃLY  ARMAN

             Almatynyń mamyrajaı jazy. Bul kezde alasapyran apaty men qasireti mol bolǵan, HH‑shy ǵasyr da ortasynan aýyp bara jatqan. Ne túrli kesapattardy basynan keshken Keńes eli de, ekinshi dúnıejúzilik soǵys lańynan endi‑endi kóterile bastaǵan. Sol kezdegi mektep bitirgen Ulandar, Komýnısttik partıanyń shaqyrýymen, aýyl sharýashylyǵynda eki jyl jumys istep, 1959‑shy jyldyń jazynda joǵarǵy oqý oryndaryna túsýge talaptaný da edi. Men de osy jyly, muńǵa toly, qupıaly sábı armanymdy arqalap, adam dárigeri bolamaqshy bop Almatyǵa kelgen edim. Sirá, myna astarly sózderden, oqyrmanda ártúrli saýaldar týýy da múmkin‑aý;

Iá‑á, nege muńǵa toly ?..

Nege qupıaly  sábı  arman ?..

     ‑ Nege, dárágerlikti tańdaıdy ? – deıtin, saýaldardyń syryn asha ketken jón sıaqty.Óıtkeni, munyń ózi – búkil taǵdyrymnyń kilti desemde  bolady...

     ‑ Iá‑á., shynynda da, bul –  qapaly da, qapyryqty ýaqıǵa edi ?!  Soǵys  alapaty jańa bitip, meniń jeti jasar shaǵymda, eki birdeı aǵalarym ;  ‑ biri – on toǵyz jasyn da;  ‑ ekinshisi – on jeti jasyn da, on‑aq kún aralap dúnıe salǵan  bolatyn.Ásirese, Sovet‑bek atty aǵataıym qaıtqanda, eńiregen jasym toqtamaı, shoshyna júreksinsemde shymyldyqtyń arǵy jaǵynda jatqan máıitke kirdim de, betin ashqan boıy melshıip turyp qalǵandaǵy bala sezimimdi, dál basyp aıtý qıyn. Sonda, Ólimnen – shoshynsam da, Ajalmen – kúresýdi,  keleshek armanymdaı sert berip shyqqandaı edim. Mine sol, muńǵa toly, qupıaly arman, Almatynyń dárigerlik ınstıtýtyna ákep tur. Bolmasa, jetinshi klastan bastap – shaǵyn sýretteme, óleń‑taqpaqtarym aýdan jáne oblys gazetterinde jarıalana bastaǵan bolatyn. Osyǵan qaramastan, meniń bar armanym – dáriger bolyp, mezgilsiz keletin ajalmen – kúresý edi. Biraq, munyń asý bermes qıyndyǵy, shet tiliniń synaǵy bolatyn. Óıtkeni, orta mektepte shala‑pala nemis tilin oqyǵan edik...

            «Adamda – taǵdyr bar» ‑ degenge qalaı senbessiz ?! Shynymdy aıtsam, nemis tilinen saýatym joq bolatyn. Áıteýir, Nartáýekel!..

Bul kezde bodandaýshylardyń da ary oıanyp, uıaty betterin kúıdirdi me ? Qalaı desekte, bul jyldary qazaq mektebin bitirgender ‑ synaqty – qazaq tilinde tapsyra bastaǵan. Negizgi pánderi hımıa men fızıkany óte jaqsy tapsyryp, shoshynyp júrgenim orys pen nemis tilderi bolatyn. Orys tilinen ‑ suqbattasý bolsa, nemis tilinen – synaq tapsyrtady eken. «Táýekel túbi – jel qaıyq» ‑ degendeı synaqqa kirip belet alsam, Allanyń sáti bolar,  jattap alǵan «Am tich – za stolom» ‑ deıtin, shaǵyn taqyryptyń qolyma túskenine ne dersiz ? Bul kelmese, múldem qarań edim ǵoı. Mine, allanyń jarylqaýymen, osylaısha dárigerlik ınstıtýtqa tústim. Jalpy, dárigerlik mamandyqtyń ‑ oqýy da qıyn, qyzymeti ‑ onanda beter jaýapty ekenin erekshe aıtqan jón. Onyń ústine, dárigerlik mamandyq ta, ‑ jazýshy ‑ aqyn – sýretshi – kompozıtor ‑ tárizdi, adam jaratylysynda osyǵan oraı  tabıǵı qabyleti bolýy shart ?! Keńes elinde eskerilmeıtin bir qatelik osy bolatyn ! Dıplom alǵannyń bári – jaqsy dáriger bola almaıdy. Óıtkeni, adamnyń tegin de, baqsy‑báligerlik negizi bolýy qajet.

            Medınstıtýtqa tústim! Endigi másele, jatpaı‑turmaı sabaq oqý ?!.. Áıtpese, birinshi kýrstiń aıaǵynda ‑ bes fakúltetten 190‑200‑den qazaq balalary orys tilindegi oqýdy ıgere almaı ‑ ınstıtýttan shyǵyp qalady eken. Osyny estigen bizder táýligine 3-4 saǵat qana uıqtap, kúni‑túni sabaq jattaımyz. Ásirese, bilip turǵan hımıa men fızıkany oryssha aıtyp bere almaı qınalatynymyzdy aıtsańyz shy ?! Sonda ǵana ‑ bodandyq – quldyq – teńsizdik – degenniń ne ekenin túsine bastadyq. Óz eliń de ‑ óz tiliń de sóıleı almaýdyń qasiretin shektik...

            Oqýdaǵy úlgirimim jaqsy bolǵandyqtan, ekinshi kýrsten ınstıtýttyń komsomol komıtetine tartty. Bul qoǵamdyq kózqarasymdy tereńdetip, azamattyq sanama yqpal etkeni ras. Kóp nársege kózimiz ashyla bastady. Ártúrli jaıdy ashyq kóterip, ýaqyt tynysyn ańǵarý baıqalatyn. Máselen, ‑ ınstıtýt basshylyǵyn da, partkom da, ne dekanattar da ‑ birde‑bir qazaq kadiriniń kórinbeýi, óz otanyńdaǵy kemsinýdiń kórinisindeı seziletin. Tipti muny, tuńǵysh ret ınstıtýt kóleminde kótergen de, komıtet komsomoly boldy. Sebebi, osy jyldar da, komsomol  komıtetterine batyl da erkin qımyldaýǵa nusqaý berilip,  ‑ «jastar máselesin – jastar ózideri sheshsin» ‑ deıtin baǵdarlama ómirge enip jatqan. Bul jastardyń belsendiligin kóterip, ınsıtıtýtta da, jatahanada da, jańasha qımyl‑áreketterdiń uıtqysy boldy. Osyndaı jańashyldyqpen dúnıege kelgen jaqsy istiń biri, ınstıtýttyń janynan uıymdastyrylǵan – Kórkemónerpazdar ‑ ujymy boldy. Munda mýzyka quraldarynyń; ‑ dombyra, baıan, qobyz, kúısandyq, sybyzǵy, sherter, hor – úıirmeleri jumys isteı bastady. Instıtýttyń komsomol uıymynyń jetekshiligimen jasalǵan kóptegen jaqsy ister, tek ınstıtýtta ǵana emes, aýdan men qala kóleminde de aıtyla bastaldy. Medınstıtýtynyń ult aspaptar orkestory men ánshileri respýblıkaǵa da belgili bola bastady. Keshegi Tatánalarymyz osy kezde shyqqan. Olardyń dombyramen qazaqtyń halyq ánderin naqyshyna keltire oryndaǵandaryn, kópshilik qaýym ystyq yqlastarymen qabyldaǵan edi. Osylaısha, ınstıtýt komsomol komıtetiniń bedeli artyp, aýdandyq  deńgeıdegi ququq berilgen soń, onyń  İ‑shi jáne İİ‑shi hatshylary aılyq alyp qyzymet istedi. Bul kezde, 1964‑1965 jyldary, men komsomol uıymynyń İ‑shi hatshysy qyzymetin atqarǵan edim. Osy jyldary ınstıtýt janynan Mánshúktiń mýzeıi ashylyp, bodandyqtan buıyǵyp qalǵan jastardyń eńsesin kóterýge kóp áserin tıgizdi...

            MEDINSTITÝTTAǴY    Bul ózgeristerdiń pármendi bolýyna

                    ÓZGERİSTER.            jetekshilik etken, osy jyldary Moskvanyń

                                                         2-shi medısına ınstıtýtynan – Almaty  ınstıtýtyna ǵylym jónindegi prorektory bop kelgen – profesor Qýanysh Amanbaıuly Makırovtyń ‑ orny bólek bolatyn. Bul adam gvardıa polkovnıgi, kezinde Tegaran konferensıasyna qatysqan, asa bilimdi de ótkir adam edi. Profesor Q.A.Makırovtyń aqyldasyp keńesetin adamy, buryn eki dúrkin respýblıkada densaýlyq saqtaý mınıstri bolǵan, ataqty akademık Ishanbaı Qaraqululy Qaraqulov edi. Biraq, bular kezkelgen iske – jabyq basshylyq etti de, bizder – jastar uıymy máseleni ashyq júrgizýshiler boldyq. Osy tusta istelgen sharýalardy qysqasha aıtsaq, 1962–1963 oqý jyly – ınstıtýttaǵy oqý isiniń prorektory – profesor A.A.Súleımenov taǵaıyndaldy, ınstıtýttyń partkomy – dosent M. Qunantaev saılandy,, emdeý fakúltetiniń dekany – dosent A.Ǵ. Serǵazın, balalar fakúltetiniń dekany dosent M.Ǵ. Seıtqamzın, stomatologıa fakúltetiniń dekany – Q.Sh. Shakenovter bekitilip, mine bular tuńǵysh basshylyqqa kelgen qazaq mamandary boldy. Bul – búkil medısına salasyndaǵy jańa lep, asa batyl jańalyq deýge bolady. Endigi eń aýyr sharýa, kóktem kelisimen lardaı shýlap, ınstıtýtpen hoshtasatyn qazaq jastarynyń máselesi edi. Bul máseleni sheshý úshin, mamandyqqa qatysy joq, birinshi kýrstegi – fızıka, hımıa, tarıh, polıtekonomıa, ǵylymı komýnızm – pánderin qazaqsha oqytýdy kótere bastadyq. Áli de, joǵarydaǵylar – jabyq istep, bul máseleni de ‑ ashyq kóterýshiler, komsomol komıtetindegi bizder edik. Komsomol uıymynyń İ‑shi hatshysy retinde, meniń artymda KGB‑nyń aǵa lıtınanty júrdi. Biraq, onyń «qortyndy anyqtamasynda» qazaq grýppasyn ashýdyń qajettigin aıtyp, qarjy jaǵynan úkimetke ulan‑asyr paıdasy mol ekeni túsindirilipti. Óıtkeni, bir jyl oqyp shyǵyp qalatyn 190–200 stýdenttiń árqaısysyna mıllıondaǵan qarjy shashylady eken. Muny ınstıtýt boıynsha talqylap, ‑ bes fakúltettiń árqaısysyna úsh grýppadan, joǵaryda kórsetilgen pánderdi qazaqsha oqytatyn on bes grýppa ‑ eksperıment retinde ashylatyn boldy. Bul sheshimniń paıdasy kelesi jyly‑aq kórinip, ınstıtýttan bar bolǵany 10-ǵa da jetpeıtin balalar shyǵaryldy. Onyń kópshiligi tártip buzǵan stýdentter edi. Bizdiń batyl jasalǵan ınovasıamyz – búkil qala boıynsha, asa úlken sensasıa boldy. Kóp uzamaı osy pánderdiń kafedra meńgerýshileri de, eki tildi bilýge tıisti bolyp, barlyǵyna qazaq tildi ǵalymdar basshylyq ete bastady. Áıtsede, munyń bári op‑ońaı, yń‑shyńsyz júrip jatqan joq. Ásirese, orys tildilerge unamaıtyndyqtan, ınstıtýtta ártúrli sózder de kóp. Biraq, faktiniń aty – fakti emes pe, bolǵan istiń jaqsylyǵyn kórip kúmiljigenderimen, kúńkildep qazaqsha oqytýdan úreılenetinderin ashyq aıtyp júrdi...

            Kóterile bastaǵan kelesi bir másele, ınstıtýtta qazaq doktorlarynyń daıyndalmaı jatqany bolatyn. Muny jyl saıyn ınstıtýttyń partıa jınalystarynda, sol profesorlardyń ózderi jıi kóterip júrdi. Biraq, orysy da, qazaǵy da shýyldasady da, túk bolmaǵandaı qoıa salady. Tipti, jınalystan keıin, múldem umytyp ta ketetin. Áıtsede, ınstıtýtqa «Ortalyq ǵylymı laboratroıa» (SNL) qajettigi de, tipti jylda aıtylatyn «doktorantýralyq demalys» berý de, sóz buıdadan asalmaı júrgeni anyq. Bul máselelerdiń jyl saıyn ınstıtýttyń jalpy jınalysynda aıtylǵanymen, ne sebepten sheshilmeı kele jatqany jaıly, rektorat ta tis jaryp áńgime qozǵaǵysy kelmeıtin. Munyń sebepterin estýge, ásirese byıylǵy jınalysta jas komýnıser taǵyda belsendilik kórsetti. Biraq olarǵa naqty jaýap bergen eshkimde bolǵan joq. Kóp jyldar boıy, tym uzaq ýaqyt ınstıtýttyń rektory bolǵan R.I.Samarınnyń ornyna kelgen, densaýlyq mınıstiriniń oryntaǵyn aýystyrǵan S.R. Qarynbaev ta, muny sheshýge asyqpaıtyn tárizdi. Sondyqtan bolar, bul másele birde, komsomol komıtetiniń búrosynda qaralyp, qyzý talqyǵa túskeni jaıly áńgime ınstıtýt kóleminde aıtyla bastaldy...

            ÚLKEN              Baıylǵy 1964‑shi jyldyń kúzi de qarqyndy bastalyp

      JARYLYS.         ketti. Bul kezde ınstıtýttyń komsomol uıymynyń

                                      bedeli asqaqtap turǵan. Ásirese, byltyrǵy kúzde «Tyń shtabyn» komsomol komıteti óz ıeligine alyp, burynǵydaı ár fakúltetke basshylyqqa bólingen ustazdar  toby (prof. Seretkın, dosent Rýsakov, podpokovnık Krıvýshın, dosent Kotov, asıstent Ýteshov) túgelimen, «tyń shtabynyń» bastyǵyna baǵynatyn boldy. Sovet aýdandyq partıa komıteti men komsomol uıymy «tyń shtabyn» basqaratyn adamnyń kandıdatýrasyn ózderiniń búrosynda qarap, ınstıtýttyń komsomol uıymynyń İ‑shi hatshysy, emdeý fakúltetiniń 6-shy kýrs stýdenti Sovet‑Han Ǵabbasovty taǵaıyndaǵan bolatyn. Sol jyly ınstıtýt stýdentteri Selınograd oblysynyń úsh aýdanyna (Baranqul, Qorǵaljy, Erkinshilik) bólinip, eńbek semestrin jemisti aıaqtap, úsh aýdannyń da ‑ aýyspaly qyzyl týlaryn ‑ jeńip ákelgen edi. Bularmen qatar egin jınasqan, Moskvanyń – MAI, Kıevtiń – Polıteh ınstıtýttarynan kóshilgeri ozyp, eńbek jáne tártip kórsetkishterimen, búkil obylys kóleminde úlgili atandy. Sol kezdegi Selınograt obkomnyń İ‑shi hatshysy S.B.Nıazbekovtyń tikeleı qamqorlyǵy arqasynda,  medınstıtýttyń kóp stýdentteri marapattalyp, «tyń shtabyn» basqarǵan S.Ǵabbasovqa «Tyń jáne tyńaıǵan jerdi ıgerý» medali Keńes Odaǵy Prezıdýmynyń sheshimimen tapsyryldy.Almaty medısına ınstıtýty óz stýdentteriniń bul tabysyn,qala men aýdan partıa‑komsomol basshylaryn shaqyra otyryp, tyń jerinen jeńip ákelgen úsh birdeı týdy sahananyń tórine jelbirete jaıyp, saltanatty túrde merekeli keshterin ótkizdi. Mine osyndaı abroımen jumys istep jatqan ınstıtýttyń komsomol uıymymen rektorat pen partkom da qoıan‑qoltyq jumys isteýge úırene bastaǵan. Instıtýttaǵy stýdent máselelerin túgeldeı komsomol uıymy ózderi sheshetin jaǵdaıǵa jetken bolatyn. Tipti, iri qalalardaǵy (Moskva, Lenıngrad, Kıev, Lbov t.b.) maqsatty asperantýralarǵa jiberýdi de, aldymen komsomol komıteti qarap usynatyn edi. Komsomol uıymynyń mundaı bedeli, búkil stýdentter qaýymynyń belsendiligin kúsheıte tústi. Stýdentter arasyndaǵy oqý úlgirimi men tártibi buryn‑sońdy bolyp kórmegen jetistikterge jetti. Jastarmen jumys júrgizý máselesi jaıynda, basqa ınstıtýttardan is‑tájrıbe almasýǵa keletin qonaqtar da kóbeıe tústi. Osylaısha mamyrajaı kúı keship jatqan ınstıtýtta, úlken jarylystyń sıpatyna tán, mynadaı bir ýaqıǵa bastalyp ketti. Ol bastabynda jaıbarahat kúıi, bylaısha órbigen edi...

            Bir kúni ınstıtýtta bolǵan jalpy partıa jınalysynan keıin, Lenındik stependıat, komsomol komıtetiniń akedemsektoryn basqaratyn Kolá Hvan úsh betke jýyq jazylǵan maqalany ákep kórsetti. Bul ‑ keshegi partıa jınalysynda sóz bolǵan, baıaǵy – SNL – doktorantýra – kadr máselesi jaıynda jazylypty. Maqalany Kolá ekeýmiz qarap shyqqan soń, aqyldasý úshin prorektor Q.A. Makırov pen profesor I.Q.Qaraqulovqa jazylǵan materıaldy ákep kórsettik. Olar tanysqannan keıin, bizderdi shaqyratyn bolyp shyǵaryp saldy. Birer apta ótken soń akademık I.Q.Qaraqulovtyń kabınetinde – prorektor‑profesor Q.A.Makırov, Kolá Hvan jáne Men – tórteýmiz maqaladaǵy máselelerdi pysyqtaýǵa jınaldyq. Maqalanyń kólemi eki esedeı ósip, mashınkaǵa bastyrylyp qoıǵan eken.

 Sóz bastaǵan profesor Q.A.Makırov:

Qurmetti baýyrlarym Sovet‑Han men Kolá, sizderdiń azamattyq belsendilikterińizge alǵys aıtamyn. Kóptegen jaqsy isterdi atqaryp ta júrsizder ?! Mynaý kóterip otyrǵan problema, burynǵylardyń qaı‑qaısysynan da, mańyzdy da kúrdeli ekeni ras. Kórsetilgen máseleler, tek faktimen ǵana jazylýy kerek. Sondyqtan, men biraz nárselerdi ózgertip, biraz dúnıelerdi qosyp jazǵandy jón kórdim. Minekı, oqyshy ? – dep Koláǵa usyndy. Qybyr etpeı tórteýmiz de tyńdadyq ?! Pikirdi aldymen bastaǵan Ishekeń :

 Barlyǵyda aıtylyp júrgen máseleler eken. Jaqsy jazylypty ?! Eshkimniń atyna jalǵan syn aıtylmaǵan. Kóterilip otyrǵan problemanyń qajettigi sózsiz ! İske sát ! – dep sózin aıaqtady.

Bizder de kelistik. «Maqala» ‑ deýdiń ornyna, ‑ «Ashyq hat» ‑ dep «Pravda» gazetine jiberiletin boldy.

Birinshi – meniń aty‑jónim, ekinshi – Kolá Hvan jazylatyn boldy. Azdy‑kópti ózgeristerdi túzetip, erteń daıyndalysymen‑aq jiberiletin bop sheshildi. Osylaısha, bul sharýa da iske qosylyp ketti. Taǵdyry qalaı bolatynyn keleshek kórsetedi...

            Zymyrap ótip jatqan ýaqyt. Qysqy kanıkýldan oralyp jatyrmyz. Anadaǵy bizder jibergen hattan esh habar joq. Men byıyl ınstıtýtymdy bitiretindikten, komsomol uıymynyń esepti jınalysyna qyzý ázirlený ústindemiz. Muny jaqynda baryp, Almaty qalalyq komsomol uıymynyń İ‑shi hatshysy Orazbaev Temirlanmen aqyldasyp ta kórdim. Eń basty másele, olardan meniń ornyma qazaq taǵaıyndalýyn suradym. Bul máselege byıyl partkomnyń hatshysy bolyp saılanǵan  A.S. Koldashovtyń qarsylyǵy baryn aıttym. Qyzýqandy Temirlan:

‑ Komsomol hatshylyǵyna kimdi qoıýdy‑ komsomol uıymy ózi sheshedi. Saspa ! Óziń usynatyn kandıdatýrany ázirleı ber ?! – dep jelpintkendeı boldy.

            Men, sonda da ýaqyttyń tyǵyzdyǵyn aıtyp:

‑ Áıtsede, keshirińiz ?! Qazir ýaqyt taýyp Ǵıbat aǵamyzǵa (Myrzaǵalıev) kirip shyqsaq jaqsy bolar edi. Obkom komsomoldyń batasyn alsaq,  eshkimde qarsy bola qoımas, ‑ dep ótindim. Temirlan birden Ǵıbatpen sóılesti de;         ‑ Júr kettik,‑dedi. Ǵıbat aǵamyz qoldaıtyndyǵyn jáne A.S.Koldashovpen ózi sóılesetinin aıtyp, bizderdi shyǵaryp saldy. Osylaı keliskennen keıin, framaseptıkalyq fakúltettiń komsomol uıymyn basqaryp júrgen Keńesbaı Úshbaevty shaqyrtyp edim, ony aptekar etip,  «Shelektiń» aptekasyna bólip jiberipti. Osy máselemen ınstıtýttyń rektory S.R. Qarynbaevpen sóılesip edim, ol aqyldasýǵa A.S.Koldashovty shaqyrtty. Teketireske toly uzaq áńgimeden keıin, olar meniń pikirime keliskendeı bolyp, K.Úshbaevty daıyndaýǵa ruhsat aldym. Ózi pysyq ta namysker, biletini mol Keńesbaı Úshbaev, aldaǵy komsomol uıymynyń konferensıasyn ázirlesýge kirisip ketti. Onyń ınstıtýtty bitirip, qolynyń bosaǵany, tipti bizder úshin jaqsy boldy. Daıyndyq jumystaryn dóńgeletip jiberdi. Sóıtip, 1965‑shi jyldyń aqpan aıynyń aıaǵyna taman, Keńesbaı Úshbaevty – Almaty medısına ınstıtýty komsomol uıymynyń İ‑shi hatshysy etip taǵaıyndap, arqalaǵan aýyr júgimnen qutylyp, qolymnyń bosǵanyna erekshe qýandym. Óıtkeni, alda ‑ bes sabaqtan memlekettik synaqty tapsyrý turǵan bolatyn...

            Bizderge Keńesbaı Úshbaevty tańdaý, shyn máninde óte sátti bolyp shyqty. Onyń keleshek úrdisteri men bergen jetistikteri respýblıkalyq deńgeıge  deıin kóterilip ketti. Ol ınstıtýttyń komsomol  uıymyn basqara júrip, farmasıa ǵylymdarynyń kandıdattyǵyn qorǵap, Lbovtaǵy ataqty profesor V.F. Kramorenkodan doktorantýrasyn jemisti aıaqtap, ‑ tuńǵysh  framasıa ǵylymdarynyń doktory ‑ ataǵyn aldy. Ásirese, qoǵamdyq jumystaǵy belsendiliginiń arqasynda, Almaty medısına ınstıtýtynyń prorektory jáne rektory qyzmetterin atqardy. Kóp jyldar Respýlıkadaǵy aptek basqarmasynyń tóraǵasy bolyp, qazir jańa qoǵamnyń baǵdarymen, búkil memleketimizdegi ‑ Farmasıa óndirisin ‑ jetildirip otyr. Respýblıkadaǵy aldynalý medısına akademıasynyń akademıgi, eli‑jurtyna qaıyrymdy kásipker retinde de tanymal. Týǵan aýylyna saldyrǵan Mektebi men Meshiti jerlesteriniń aıalap ustap otyrǵan maqtanyshtary dese bolady...

            Qazaqtyń tól kúntizbesi boıynsha, jylbasy Naýryz da kelgen edi. Biraq ol kezde, Naýryz merekesi degen atymen joq bolatyn. «Týǵan aı ‑ týraǵan etpen birdeı» ‑ degendeı, naýryzdyńda ortasynan aýa bastaǵan. Kún birden jylyndy da qala ishindegi qar ketip, sándi Almatymyz tazaryp ta úlgirgen edi. Osy kúnderi sol baıaǵy ‑ «Pravda» gazetine jibergen «Ashyq hat» ‑ rektoratqa kelipti. Búgin ony bizderge prorektor Q.A. Makırov  habardar etti. Mine, osy kúnnen bastap, artys‑tartys bastaldy dese bolady.. Erteńinde rektorat pen partkomnyń  birikken búrosyn shaqyryp, hatta aıtylǵan máselerdi talqylaýǵa kiristi. Arnaıy shaqyrylǵan adamdar; ‑ barlyǵyda belgili máseleler ǵoı, baıaǵyda‑aq sheshilýge tıisti edi ‑ desip jaıbarahat talqylamaq syńaı tanytty. Biraq, partkomnyń hatshysy A.S.Koldashov pen rektor S.R.Qarynbaev ekeýleri, jastar tym asqaqtap ketti degendi syltaýratyp, áńgime tórkinin múldem basqa arnaǵa salýǵa yńǵaı tanytty.Osyny baıqasymen‑aq, ınstıtýtta sońǵy jyldary bolyp jatqan jańalyqtardy jaqtyrmaıtyndar birden bas kóterip gýleı jóneldi. Tipti olar prorektor Makırov pen akademık Qaraqulovty «jastardy buzýshy» retinde kinálaı da bastady. Mine osylaı asa ótkir daý‑damaılar órbip, jınalys túnniń bir ýaǵynda áreń bitti. Uzaq sonar tartysqa túsken sózderdi termelemeı‑aq, búronyń qortyndy sheshimi bylaı boldy;

Instıtýttyń burynǵy komsomol uıymynyń İ‑shi hatshysy, 6‑shy kýrs stýdenti S. Ǵabbasov – partıa qatarynan shyǵarylsyn;

Profesorler I.Q.Qaraqulov, Q.A. Makırov jáne asperant K.Hvan – dokýmentterine jazylyp qatań sógis jarıalansyn;

Daýysqa qoıylǵanda 2‑daýys basymdyqpen joǵarydaǵy usynystar qabyldandy.

            Minekı, osylaısha ınstıtýtqa qajet jáne birneshe jyldan beri kóterilip kele jatqan máseleni, kertartpa tákáppar toptar ýshyqtyryp jiberdi. Pratkomnyń sheshimi kóp uzamaı aýdandyq búroda talqylanyp, onda da bolar‑bolmas basymdyqpen bekitildi. Endi bizder bul sheshimniń durys emestigin aıtyp Almaty obkomyna qaǵaz túsirdik. Obkomǵa jańadan kelip jatqan Asanbaı Asqarovty, jurt erekshe batyldyǵy men sheshimdiligin aıtyp ańyz etisip júr. Shynynda da, bizdiń máseleni qaraǵan alǵashqy otyrysta, onan shyqqan Koldashov kózi jasaýrap asa kóńilsiz shyqty. Sodan edireńdep júrgen ınstıtýttaǵy toptardyń da eńseleri túsip qalǵandaı bolatyn. Áıtsede, obkomnyń da naqty sheshimi tym uzaryp ketti...

Altynshy kýrstiń stýdentteri memlekettik synaqqa qyzý ázirlik ústinde. Keıbir uzyn qulaqtan jetken habarlar boıynsha, qarsy toptaǵylar meni gosekzamennen qulatpaq kórinedi. Osyny aıtyp, jaqynda profesor Q.A.Makırovke kirip shyqtym. Bul sybysty ol da estigen tárizdi. Sondyqtan bolar jyldam sheshim qabyldap, tústeńkeıin saǵat 16‑da kelýimdi surady

. Belgilengen ýaqytta kirsem, emdeý fakúltetiniń dekany A.Ǵ.Serǵazın, qazaq halqynyń maqtanyshyna aınalyp ketken qyzdary, profesorlar Kamıla Dosqyzy Ótegenova men Hadısha Myrzalıqyzy Myrzalıeva jáne akademık I.Q. Qaraqulovtar jınalyp otyr eken. Barlyǵyda meniń qadyr tutar ustazdarym bolatyn. Olar jyly shyraımen qarsy alyp, úsh adamnan (A.Serǵazın, K.Ótegenova, H.Myrzalıeva) baqylaýshy qurǵandaryn aıtty. Olar meniń synaqtaryma mindetti túrde qatynasyp otyratyndyqtaryn eskertti. Maǵan asa uqypty daıyndalýdy tapsyrdy. Júzime jadyraı qaraǵan Kamıla‑apamyz; ‑ Eshtemeden de jasqan ba ?! Baýyrym seni bizder maqtan tutamyz. Osy otyrǵan úsheýmizde, seniń ádiletsizdik kórmeýińe kepildik beremiz, ‑ dep sózin aıaqtady. Rasynda da profesor Kamıla Dosqyzy Ótegenovany medınstıtýty túgil, búkil respýblıka deńgeıinde qurmet etetinine san ret kýáger bolǵanym bar. Sondaı adamnyń sózinen keıin, Qýekeńniń kabınetinen qanattanyp shyqtym.

 Birer kúnnen keıin meni qorǵaýshy  toptyń qurylǵany jaıynda da, ınstıtýt ta gýlegen áńgimeler de aıtylyp júrdi. Meni synaqtan qulatpaq toptyń áreketi, «ımansyzdyq pıǵyl» retinde  tanylyp, komsomol jastar arasynda da talqylanǵany belgili boldy. Osynyń barlyǵy da, qarsy toptyń eńsesin túsirip jibergendeı edi. Áıteýir, ne kreek,  memlekettik ekzamenniń tórteýin – beske, bireýin – tórtke tapsyryp, men de aman‑esen ınstıtýtymdy bitirdim. Kamıla‑apamyz birde‑bir ekzamendi jibermeı qatynasyp júrdi. Qazir maǵan, munyń ózi bir ǵajap ýaqyt tárizdi kórinedi. Óıtkeni, keshegi Keńes úkimeti zamanyn da, qoǵamda tártip pen ádilet bolatyn ...

            SHILENİSTİŃ      Qarqyndy bastaǵan obkomnyń sheshimi múldem

              SHYŃY.             syıyrquımyshaqtanyp ketti. Sebebi, Asanbaıdyń

                                           eki qyzy da medınstıtýtynda oqıtynyn estidik. Sozylyp ketken isti professr Q.A.Makırov  Qazaqstan Komýnıstik partıasynyń ortalyq komıtetine túsirdi. Onyń sonshama saıasatker tereń bilimdiligi osy tusta ábden kórindi.

Ortalyq komıtettiń ekinshi hatshysy Tıtov basqarǵan otyrysta, Qýekeńniń ár sózi marjandaı tógilip, jarty saǵat kóleminde qarsy toptyń qateligi túgil, jas komýnısterdiń kóterip otyrǵan máseleleri, tek qoldaýdaýdy ǵana emes, dereý sheshýdi talap etetinin aıtty. Búronyń ózinde birneshe adam qoldap sóılegendikten bolar, otyrys onsha uzaqqa sozylmaı, bizderdiń kóterip otyrǵan problemamyzdyń durystyǵyn tanydy. Qaralǵan isti teris baǵytqa túsirgenderi úshin, qarsy topqa aýyzsha eskertý jasaldy.

            Eń keremeti, osy bir jarym jylǵa sozylǵan ýaqyt ishinde  ‑ ortalyq ǵylymı laboratorıa (SNL) jumys istep, qazaqtyń toǵyz ǵalymy (Birimjanova, Sátbaeva,  Sáýlebekova, Serǵazın, Imashev, Mıhaılov, Qabylov t.b.) doktorlyq dısertasıalaryn qorǵady...

            Kýrstastarymnyń barlyǵyda joldamalaryn alyp aýyldaryna attanyp ketkeli qashan ?! Meniń jumys ornym áli de sheshile qoıǵan joq. Qazir barlyǵymyz osy máselemen shuǵyldanyp júrmiz. Biraq, durys sheshe qoıatyn mınıstirliktiń de yńǵaıy baıqalar emes. Sondyqtan, shaǵyn ótinishimdi jazyp alyp, D.A. Qonaevtyń qabyldaýyna keldim. Ol kezde pratıa beletimen esh kedergisiz barlyq jerge kire beretin edik. Búgingi jaǵdaımen salystyrǵanda áldeqaıda demokratıaly ekeni kórinip tur. Qazirgi Astana alańynda ornalasqan ǵımarattyń Tóle bı kóshesi jaǵyna qaraıtyn qanatynda, Dımekeńniń kabıneti tórtinshi qabatta bolatyn.

Áli esimde, atshaptyrymdaı habyldaý bólmesinde otyrǵan orta jastaǵy orys áıeli, ne jaıynda kelgenimdi surap bildi de, qataryndaǵy esikti nusqap, İ‑shi hatshynyń kómekshisine barýymdy surady. Sonshama jyly júzben qabyldaǵan adamǵa rızashylyǵymdy bildirdim de, nusqaǵan esiktiń aldyna kep qarasam,  úlken etip «Bekejanov Dúısetaı» dep jazyp qoıypty. Maǵan qarap otyrǵan hatshy‑áıel ymdaǵan soń, batyldana túsip esikti qaqtym. İshten jáı ǵana «da» degen daýys estildi. Esikti ashyp attaǵan kúıi sálem berip turyp qaldym. Ornynan sozyla kóterilgen ol, engezerdeı suńǵaq deneli el aǵasy jasyna kelip qalǵan azamat eken. Onyń adamǵa jyly qaraıtyn qyzylshyraıly aq‑sary óńi súıkimdi kórindi. Ol tórdegi ornynan turyp, maǵan oryndyq usyndy da, ózi qarsyma otyrdy. Sharýamdy aıta bastap edim, barlyq jaǵdaıdy da biletinin eskertti.

Ol júzime tikteı qarap; ‑ Mundaı sharýaǵa nege aralastyń ? – dedi.

Men bireýge kúıe jaqqamyn joq. Ótirik te  aıtpadym. Halyqqa qajet, ómir shyndyǵyn kóterdim, ‑ dep oılaımyn. Ornynan turyp ketken ol;

 Ómir shyndyǵy... ómir shyndyǵy, ‑ deısiń ǵoı.

 Iá‑á, aǵa.

Janym‑aý, ınstıtýtty bitirgeniń keshe ǵana, on eki de bir gúliń ashylmaǵan balasyń, qyrshynyńnan qıylyp tússeń qaıtpeksiń  ?

Qıylsam da, qınalsam da qaıteıin ?! Astym da – taǵym , baýyrym da – balam, qoltyǵymda ‑ portfelim joq. Sirá, mundaı isti – biz sıaqtylar kóteretin shyǵar... Myrs etip  kúlgen ol;

Siz sıaqty taǵym da ‑ baǵym da joq, ‑ dep otyrsyń ba ? Zamanyńa qara, aldy‑artyńdy oılaý kerek. Seniń ómirbaıanyńdy da kórgemin. «Jetimmin» ‑ dep jelige ber me ? Budan bylaı saq bol ! Bul joly,  saǵan kómekteseıin, ‑ dedi. Aldyndaǵy telefondy alyp, áldekimge Dımekeńniń atynan «buıryq» berip jatty.

                   Maǵan jyly júzben qarap;

Aman bol, habarlasyp tur. Búgin barlyq máseleńdi sheshedi. Qazir. Toqtaǵalı aǵańa bar, kútip otyr, ‑ dedi. Ornymnan seń soqqan balyqtaı aýyr qozǵalyp turdym da;

Alla jarylqasyn, ardaqty aǵa ! – dep, janarym jasaýraı túsip, alǵysymdy aıttym.

Bá‑re‑kel‑di, azamat bol ! – dep qolyn usyndy. Hosh aıtystyq...

            Baspaldaqtan túsip kele jatsam, tómende Toqtekeńniń ózi kútip tur. Bul kiside Kolá ekeýmiz buryn bir ret bolǵanbyz. Onda ol; ‑ On saýsaqtaryńdy durys sanaı almaı júrip, doktoranttardyń sany ne teńderiń, ‑ dep mazaqtaǵan edi. Endi mine, baspaldaqtan kútip ap, qolyn usynǵan ol; ‑ Iá‑á, baýyrym kel, júr kabınetke baraıyq, ‑ dedi. Ol kele orynbasaryn shaqyryp, birden densaýlyq mınıstirine tapsyrma berdi. Mine, ómir degen qalaı ?! Orynbasaryna istiń durys sheshilýin únemi qadaǵalap otyrýdy tapsyrdy. Maǵan burylyp; ‑ Qazir birden mınıstrlikke bar, ‑ dedi. Men ornymnan turyp; ‑ Kimge baramyn, ‑ dep edim, qolymdy alyp hoshtasty da;

Kútip alady, ‑ dedi. Bolyp jatqan qubylystyń bári túsim sıaqty. Ózimdi‑ózim bilmeımin, dedekteı basyp densaýlyq mınıstrligine keldim. O‑o, toba ?! Esik aldynda mınıstrdiń orynbasary Halyq Musabaıuly, ózi kútip tur. Ol meni ıyǵymnan qushaqtap; ‑ Jastar, sender bizdiń keleshegimizsińder, ‑ dep kópshik qoıa bastady. Estigenime ózim senbeı betine qarasam, burynǵy kezdeskendegi ajýa‑mazaqtyń izi joq. Meni ertip kabınetine kirdi. Biraz aqyl aıtty, maqtady, keleshek jáıli sóz qozǵady. Sodan, jumysqa qalaǵan jerińe jiberetinin aıtty. Tek, bir ǵana ótinishim; ‑ Mınıstrge kirip alǵysyńdy aıtyp ket, ‑ dedi. Meniń barǵym kelmegenine qaramaı, hatshysyna ertip sonda jiberdi. Kelgen boıda mınıstrdiń hatshysy ishke engizdi.

Úlken kabınettiń tórinde qarǵadaı bop qalqaıyp otyrǵan , mınıstr N.O. Senkov sálemdi almastan; ‑ Á‑á, Ǵabbasov deıtin, sen eknsiń ǵoı. Jalpy sendeı adamdy búkil Qazaqstan aımaǵynan alastaý kerek, ‑ dedi. Qalaı tebinip aldyna jetip barǵanymdy ózimde bilmeımin; ‑ Qazaqstanǵa qaýypty men emes, Siz ?! Sebebi, mynandaı zamanda aýyldyń densaýlyq saqtaý júıesin azdyryp otyrsyz, ‑ dedim. Meniń mundaı sus kórsetetinimdi kútpese kerek, japaqtaı qarap; ‑ Qalaı, qalaı ? –dedi.

Solaı ! Bul shyndyq. Búkil Keńes eli boıynsha Qazaqstan

týberkýlezden birinshi orynǵa shyǵyp otyr. Buǵan tikeleı kináli – Siz ! – dedim de jyldam basyp shyǵyp kettim.

            Qaıttan kelip orynbasardyń aldyndaǵy hatshy qyzdan «jumys joldamasyn» aldym da úıge qaıttym. Meniń suranysym boıynsha İ‑shi qalalyq klınıkaǵa ordınator‑hırýrg bolyp qyzymetke ornalastym. Birden jedel hırýrgıada istep, naǵyz hırýrgıanyń is‑tájrıbedegi qoldanysyna tap boldym. Praktıkalyq medısınada, ǵylymı izdenispen syrttaı shuǵyldanyp, birden asperantýraǵa qabyldamaıtyn zańy bar.Sondyqtan, profesor Q.A. Makırovtyń keńesi boıynsha, hırýrgıa men mıkrobıologıany sabaqtastyratyn taqyryp izdestire bastadym.

Qýanysh Amanbaıuly bir kúni ózi basshylyq etetin mıkrobıologıa kafedrasyna shaqyrtyp, meniń ózim istep júrgen aýrýhanadaǵy hırýrgıa kafedrasynyń meńgerýshisi profesor M.I. Brákınmen kelisip qoıǵanyn aıtty. Mine osylaısha, eki profesor jetekshiligimen  «syrttaı ǵylymı izdenýshi» retinde taqyrybymdy bekitip berdi. Sóıtip, 1971 jyly Qyrǵyz elinde kandıdattyq dısertasıamdy qorǵap, úsh‑tórt aıdan keıin dıplomymdy aldym. Qyrǵyz elindegi birinshi oponentim – ataǵy KSRO – ǵa belgili, akademık Isa Qonaıuly Ahýnbaev bolǵan edi. Kandıdattyq ataqty alysymen‑aq, Qazaqtyń ǵylymı‑zertteý eksperımentaldi‑hırýrgıa ınstıtýtyna, áýeli kishi, kóp uzamaı aǵa ǵylymı qyzymetker bolyp jumysqa aýystym. Bul ınstıtýty sol kezde, ataqty akademık A. Syzǵanov basqaratyn.

             Baıaǵyda eki aǵamnyń birinen soń biri ólip, streske ushyraǵan men, ajalmen kúrespek bop medısınaǵa kelgenimdi joǵaryda aıtqan edim. Sirá, ajalmen kúresýdiń ózi, aýyr sharýa ekeni kún ótken saıyn ańǵaryla tústi.

Sol qıaldyń áserimen qalam alyp, kóptegen áńgimeler men povestter jáne romandar jazdym. 1974 jyly KSRO Jazýshylar odaǵynyń músheligine qabyldady. Bala kúngi arman qýalap, 1985 jyly qazaqtyń tuńǵysh «Káýsar» atty ǵylymı‑fantasıkalyq romanyn jazdym. Adam tárbıesiniń jańa ilimin jasap, 1991 jyly – «İzgilik álippesin», 1995 jyly – «Halyq pedagogıkasynyń negizderi» atty monografıalar jazyp, 2003 jyly – pedagogıka ǵylymdarynyń doktory ataǵyn aldym.

1987 jyly – «KSRO densaýlyq saqtaý isiniń úzdigi» atanyp, 1988 jyly – «Zaısan aýdanynyń qurmetti azamatty» men «Mahambet syılyǵynyń laýreaty» berildi. Osylaısha, ómir qıynshylyqtarynan jasqanbaı tirshiliktiń ashshysy men táttisin de kórýdemiz...

                                                                                                      24.07. 2007j.